Ulica Narcyza Wiatra

Leszek Zakrzewski
Ulice w naszej parafii i ich patroni. Cz.77
Ulica Narcyza Wiatra
Jakie były początki Kolonii Robotniczej (Kolejowej)? C. k. Dyrekcja Ruchu w Krakowie ogłosiła 24.10.1891 r. przetarg na wzniesienie budynków na terenie planowanego osiedla, Kolonii w Nowym Sączu, podając ilość i ceny poszczególnych budynków, które miały być realizowane w wydzielonych grupach. Przetarg obejmował wzniesienie łącznie następujących budowli:
a) 68 domów parterowych, każdy o powierzchni 105 m2;
b) 8 domów jednopiętrowych, każdy o powierzchni 133 m2;
c) 68 drewnianych budynków gospodarczych, każdy o powierzchni 15,38 m2;
d) 16 drewnianych budynków gospodarczych, każdy o powierzchni 12,50 m2;
e) 20 studni.
Całość została podzielona na 4 grupy, które mogły być przydzielone do realizacji kilku wykonawcom:
• Grupa I. Wybudowanie 18 domów parterowych, 18 budynków gospodarczych – jak w pkt. c, 1 domu parterowego, 2 budynków gospodarczych – jak w pkt. d i 5 studni.
• Grupa II. Wybudowanie 20 domów parterowych, 20 budynków gospodarczych – jak w pkt. c i 5 studni.
• Grupa III. Wybudowanie 11 domów parterowych, 11 budynków gospodarczych – jak w pkt. c, 5 domów parterowych, 10 budynków gospodarczych – jak w pkt. d i 4 studni.
• Grupa IV. Wybudowanie 19 domów parterowych, 19 budynków gospodarczych – jak w pkt. c, 2 domów parterowych, 4 budynków gospodarczych – jak w pkt. d i 6 studni.
Więcej szczegółów o powstaniu i układzie Kolonii podałem w artykule dotyczącym ul. Barlickiego w „Bethanii” z listopada 2010 r. Układ osiedla tworzyła szachownica ulic, pomiędzy którymi wytyczono, w miarę możliwości jednakowe, działki budowlane, w taki sposób, aby oprócz domu i budynku gospodarczego (komórki na opał i narzędzia) było jeszcze miejsce na przydomowe ogródki. Ulice w Kolonii Kolejowej nie miały nazw, domy posiadały numery: od 748-773 i od 805-880, nadawane w kolejności powstawania budynków. Ulice na terenie Kolonii miasto przejęło na własność i w zarządzanie dopiero etapami w latach 1904-1909, zobowiązując się je oświetlić, sprzątać i naprawiać. Ciekawostką jest, że planowano poszerzyć ulice do 12 m szerokości (praktycznie sięgałyby od ściany do ściany stojących naprzeciw siebie budynków), zgadzając się na pozostawienie przed domami ogródków, do chwili regulacji szerokości ulic.
Obecna ulica Narcyza Wiatra powstała pierwotnie jako uliczka „ślepa”, i tak też została nazwana: „Sackgasse II”. Odchodziła od ulicy „Gasse I” (nazywanej kolejno: „Weg zu Kolonie”, Bilińskiego, Legionów a od 22.07.1951 r. 1-Maja) i kończyła się za dwoma ostatnimi domkami na płotach ogródków, znajdujących się na tyłach domków stojących przy „Gasse II” (ob. Niedziałkowskiego). W 1906 r. zadecydowano i przed 1918 r. dokonano przebicia uliczki do „Gasse II”, kosztem wspomnianych ogródków przydomowych budynków przy niej położonych i odtąd ma ona długość 130 m. Idąc od obecnej ulicy 1-Maja, po lewej stronie uliczki powstały domki nr 819, 820 i 821 (obecnie numery od 1 do 3), z prawej strony 824, 823 i 822 (obecnie numery od 2 do 6). Z lewej strony, na granicy ogrodzenia, przed domkiem nr 819 znajdowało się ujęcie wody („zdrój czerpalny”), druga studnia na tej uliczce została zainstalowana pomiędzy domem 820 i 821, obydwie zasilane z wieży ciśnień sądeckiej parowozowni. Wodę do mieszkań doprowadzono po II wojnie światowej.
Uliczka była nazywana „pierwszą przecznicą”. Podczas wojny Niemcy nadali jej nazwę „Bahnquergasse II” (II Przecznica kolejowa), zmienioną po 1941 r. na „Siemensgasse”.
Po wojnie pierwotnie powrócono do nazwy przedwojennej, a w latach 50., kiedy uliczkom w Starej Kolonii nadawano nowych patronów, została nazwana ulicą Adama Próchnika (1892-1942), działacza socjalistycznego i oświatowego, historyka, posła na Sejm II kadencji i ppor. rez. WP. Urodził się we Lwowie, jako syn Ignacego, urzędnika bankowego (powiadano, że był dzieckiem Ignacego Daszyńskiego). W dzieciństwie wraz z matką Felicją zd. Nossig, działaczką społeczną, mieszkał w Bernie i Paryżu, skąd w 1902 r. powrócili do Lwowa, gdzie pobierał nauki w III c.k. Gimnazjum im. Franciszka Józefa. Należał do konspiracyjnej organizacji „Promieniści”, która kierował w l. 1908-1909, po czym wstąpił do tajnego Związku Walki Czynnej, gdzie przeszedł wszystkie kursy od żołnierskiego przez podoficerski i oficerski, zaś w 1910 r. wstąpił do lwowskiej sekcji Związku Strzeleckiego, pod komendę Władysława Sikorskiego. W l. 1911-1917 studiował historię na Uniwersytecie Lwowskim, kończąc studia doktoratem. Działał w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, a także w Towarzystwie Szkoły Ludowej w Galicji. Po mobilizacji do c.k. Obrony Krajowej w sierpniu 1914 r. walczył na froncie karpackim, po odmrożeniu nóg ewakuowany za wstawiennictwem Ignacego Daszyńskiego do szpitala w Wiedniu, który opuścił w 1917 r. W 1918 r. utworzył i został pierwszym komendantem Organizacji „Wolność” podlegającej Polskiej Organizacji Wojskowej, organizując dezercje Polaków z armii. Został za to aresztowany w październiku 1918 r., zagrożony karą śmierci, dzięki interwencji Daszyńskiego odwleczoną w czasie, co pozwoliło na jego uwolnienie po wybuchu walk polsko-ukraińskich o Lwów 1.11.1918 r. Brał udział w walkach, a po odsieczy Lwowa, jako ppor. dostał przydział do 5 pułku piechoty. Po przejściu do rezerwy przydzielony do 25 pp w Piotrkowie. Osiadł w 1919 r. w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie kierował miejscową PPS, angażował się w pracach Rady Miejskiej kierując wydziałami szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej. W latach 1919-1927 kierował miejscowym oddziałem Archiwum Państwowego, po zwolnieniu ze stanowiska nadal jako archiwista, a równocześnie nauczyciel historii w Szkole Handlowej i Gimnazjum Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskiego Szkół Średnich. Zorganizował oddział Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego z drugą w Polsce biblioteką. W latach 1925-1931 przewodniczył Radzie Miasta, a w 1928 został posłem na Sejm, pracując tam w trzech komisjach. W 1928 r. został wiceprzewodniczącym ZZNPSŚ, a po zjednoczeniu związków nauczycielskich w 1930 r. wszedł do Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, skąd ustąpił po sprawie aresztowania posłów w Brześciu. Zwolniono go z pracy w szkolnictwie i przeniesiono do Archiwum Państwowego w Poznaniu, jednak w 1931 r. powrócił do Warszawy, gdzie znalazł zatrudnienie w Archiwum Głównym Akt Dawnych. W Warszawie oprócz aktywności w PPS (od 1934 r. był członkiem Rady Naczelnej i członkiem Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS), udzielał się w ruchu spółdzielczym – w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, od 1933 r. przewodniczył Stowarzyszeniu Wzajemnej Pomocy Lokatorów WSM „Szklane Domy”, w 1939 r. został radnym miejskim z ramienia PPS. Publikował teksty społeczno-polityczne. Podczas okupacji zmobilizował wokół siebie grupę PPS-owców z Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, prowadząc akcję informacyjną i oświatową wśród młodzieży oraz wydając „Biuletyn Informacyjny”. Pierwsze aresztowania nastąpiły już w styczniu 1940 r., jednak po półrocznej przerwie wznowił wydawanie biuletynu pod nową nazwą „Uwagi polityczne”, współpracując z grupą Barykada Wolności, włączoną do organizacji Polscy Socjaliści, na której czele stanął. Działał w kierunku zjednoczenia Polskich Socjalistów z PPS-WRN. Zmarł na serce w 1942 r. i został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie. Odznaczony Krzyżem Niepodległości, trzykrotnie Krzyżem Walecznych, krzyżem POW i Krzyżem Obrońców Lwowa.
W roku 1990 zmieniono nazwę ulicy na „Narcyza Wiatra”.
Patron ulicy – Narcyz Wiatr ur. 18.09.1907 r. w Stróżach Niżnych w rodzinie chłopskiej Jana (ojciec był światłym człowiekiem, przebywał czas jakiś w Ameryce, a we wsi sprawował urząd wójta) i Marii ze Szkaradków, a spośród 6 dzieci, 3 ukończyło studia. W 1928 r. ukończył Gimnazjum Króla Bolesława Chrobrego w Nowym Sączu. W latach 1928−1929 odbył służbę wojskową w Batalionie Podchorążych Piechoty w Krakowie, a następnie podjął studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Zaangażował się w działalność polityczną w ruchu ludowym. Należał do Polskiej Akademickiej Młodzieży Ludowej (w latach 1930−1932 był wiceprezesem, a następnie został prezesem zarządu PAML w Poznaniu), Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej „Społem” i Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”. 31.10.1934 r. złożył egzamin prawniczy i uzyskał dyplom magistra prawa. Po studiach wrócił w rodzinne strony i zaczął aktywnie działać politycznie i społecznie. Został członkiem Zarządu Powiatowego ZMW „Wici” w Grybowie, a w 1935 r. prezesem „Wici” powiatu sądeckiego i członkiem Stronnictwa Ludowego. Publikował artykuły w jego miesięczniku Społem. Wziął udział w wiecu Wincentego Witosa w rodzinnych Stróżach, po czym został aresztowany i był więziony przez miesiąc. W latach 1935−1938 pełnił funkcję sekretarza Rady Naczelnej Związku Młodzieży Wiejskiej Spółdzielnia Oświatowa w Krakowie. W latach 1937−1939 sprawował funkcję prezesa Zarządu Powiatowego tej organizacji w Nowym Sączu. Za zorganizowanie strajku chłopskiego w 1937 w powiecie gorlickim i nowosądeckim został osadzony w obozie w Berezie Kartuskiej na sześć tygodni. Po zwolnieniu organizował strajki chłopskie w powiecie gorlickim, za co znów został aresztowany i osadzony w więzieniu w Rawiczu. Równolegle z działalnością polityczną Wiatr odbył aplikację adwokacką w Nowym Sączu, a później pracował jako aplikant adwokacki w rozmaitych kancelariach, bronił też ludowców w procesach sądowych wytaczanych im przez władze.
Uczestniczył w obronie kraju we wrześniu 1939 r. w stopniu ppor. rezerwy, w szeregach 1 Pułku Strzelców Podhalańskich, jednak jego wojenna droga nie jest znana. Po zakończeniu walk powrócił w sądeckie i włączył się w działalność konspiracyjną. Używał m.in. pseudonimu „Zawojna”. Organizował na swoim terenie podziemne komórki ruchu ludowego. Od 1940 r. był komendantem Obwodu Nowy Sącz Batalionów Chłopskich, a w następnym roku został komendantem Okręgu VI BCh na Małopolskę i Śląsk, którą to funkcję sprawował do 1945 r. Okręg obejmował teren dawnego województwa krakowskiego, rzeszowskiego, śląskiego, a później również część kieleckiego. Podlegały mu więc wojskowe struktury Batalionów Chłopskich w całej południowej Polsce. Współpracował z lokalnymi strukturami PPS w organizacji szlaków przerzutowych na Węgry. W maju 1940 r. na polecenie Macieja Rataja Narcyz Wiatr zorganizował przerzut do Budapesztu bardzo ważnych dokumentów oraz Ryszarda Świętochowskiego najbliższego współpracownika gen. Władysława Sikorskiego. Od 1943 r. sprawował funkcję komendanta Ludowej Straży Bezpieczeństwa „Chłostra” w Okręgu. W ramach scalenia z AK został zastępcą komendanta Okręgu Krakowskiego Armii Krajowej. Współpracował z Tadeuszem Sewerynem, który był kierownikiem miejscowego Kierownictwa Walki Podziemnej. Był wykonawcą wyroków sądów podziemnych, inicjatorem akcji dywersyjnych i sabotażowych. Jako dowódca „Zawojna” był bardzo aktywny. Organizował szkolenia oddziałów dywersyjnych, wytyczanie szlaków przerzutowych przez góry i akcje przeciwko ściąganiu kontyngentów żywnościowych przez Niemców. Podobno również sam wykonywał wyroki podziemnych sądów. Od marca 1944 r. był członkiem Okręgowego Kierownictwa Ruchu Ludowego w Krakowie. W lutym 1944 r. zginął, zamordowany przez gestapo jego brat Alojzy Wiatr, a w sierpniu 1944 r. podczas pacyfikacji wsi Wilczyska kilku dalszych członków jego rodziny, zaś w październiku kuzyn Kazimierz Wątróbski „Sęp”.
Gdy w 1944 r. rozpoczęła się Akcja „Burza”, nakazał podległym sobie oddziałom BCh zachowywać się poprawnie wobec wkraczającej Armii Czerwonej, ale nie ujawniać się. Swoich ludzi kierował natomiast do organizującej się milicji i Urzędu Bezpieczeństwa, by opanować je w ten sposób od środka. Sam również nie ujawnił się. Od stycznia 1945 r. Wiatr był poszukiwany przez UB. Jako członek ludowej i akowskiej konspiracji wysokiego szczebla byłby cennym źródłem informacji dla komunistów. Na jego trop UB wpadło przez Katarzynę Gajoch, która poszukiwała swego brata Jana, aresztowanego przez NKWD za działalność w podziemnym ruchu ludowym. Wiatr dał jej odręcznie napisaną kartkę, w której zalecał działaczom ludowym udzielenie jej pomocy. Gdy Gajochowa, szukając brata, trafiła do UB w Myślenicach, tam zrewidowano ją i znaleziono kartkę podpisaną przez „Zawojnę”, a następnie wydobyto od niej krakowski adres Wiatra. Pod podany adres wyruszyło z Myślenic dwóch tamtejszych funkcjonariuszy – Stanisław Paryła i Jan Tomana (znał „Zawojnę”, bo podczas okupacji był członkiem BCh, dopuścił się jednak kilku rabunków i został skazany przez podziemny sąd na karę śmierci. Błagał jednak o łaskę a Wiatr zgodził się zawiesić wyrok. Tomana został wydalony z BCh, wstąpił więc do AL, a potem do UB). Przenocowali u znajomych, a rankiem 21.04.1945 r. podeszli pod kamienicę przy ul. Gertrudy 16, w której w mieszkaniu rodziny Wsołków konspiracyjnie mieszkał „Zawojna”. Po godz. 10 z mieszkania wyszedł Wiatr w towarzystwie swojej krewnej i łączniczki Zuzanny Litawy. Na Plantach, na skrzyżowaniu z ul. Dominikańską, podszedł do nich Stanisław Paryła (Tomana ubezpieczał go z oddali) i zażądał od „Zawojny” dokumentów. Ten wyjął okupacyjną jeszcze kenkartę. W tym momencie Litawa oddaliła się na kilka kroków i z takiej odległości obserwowała rozwój wypadków. Mężczyźni zaczęli rozmawiać i nic nie wskazywało, by zatrzymujący miał jakieś złe zamiary. W pewnej chwili jednak pchnął lekko Wiatra, jakby zachęcając go do ucieczki. „Zawojna” zaczął biec, a Paryła krzyknął „Volksdeutsch ucieka!”, wyszarpnął broń i otworzył ogień. Wtedy okazało się, że na Plantach jest więcej ubeków, którzy zaczęli z różnych stron strzelać do uciekającego. Ten w pewnej chwili potknął się i upadł. Ruszał się jeszcze, gdy dwóch innych mężczyzn podeszło do niego z bronią. Strzelali do leżącego… W sprawie zabójstwa prokuratura wszczęła śledztwo, ale umorzyła je, a akta zniszczono. Ponownie śledztwo ruszyło po 1956 r., ale znów nie przyniosło rezultatu. Jedynym efektem powrotu do sprawy „Zawojny” było przeniesienie jego zwłok z Cmentarza Batowickiego na kwaterę partyzancką Cmentarza Rakowickiego. Tymczasem obaj sprawcy zabójstwa żyli, byli znani, działali w ZSL, a nawet odznaczano ich wysokimi odznaczeniami. Tomana zmarł w 1982 r. zaś Paryłę oskarżono dopiero w latach 90. Miał wtedy 76 lat, był prawie niewidomy i głuchy. Rozprawy były często odraczane ze względu na jego zły stan. Proces ciągnął się kilka lat. Tuż przed wydaniem końcowego wyroku, w lipcu 2003 r. oskarżony zmarł.
Narcyz Wiatr został pośmiertnie awansowany do stopnia pułkownika.
W miejscu śmierci na krakowskich Plantach ustawiono w 1992 r. pomnik autorstwa Bronisława Chromego, a na budynku przy ul. Gertrudy 16 znajduje się pamiątkowa tablica. W Nowym Sączu na Starym Cmentarzu odsłonięto 11.11.2013 r. pomnik Narcyza Wiatra – w pelerynie i kapeluszu 1 psp.
Źródła informacji do biogramu: Wikipedia, P. Stachnik, Krew na krakowskich Plantach, „Dziennik Polski 24” – Magazyn Historia (wydanie internetowe).