Ulica hr. Maurycego Zamoyskiego

Leszek Zakrzewski
Ulice w naszej parafii i ich patroni. Cz. 81
Ulica hr. Maurycego Zamoyskiego
Kiedy w Nowym Sączu rozbudowywały się struktury kolei państwowych, aby zażegnać powstałemu kryzysowi mieszkaniowemu, Zarząd funduszu pensyjnego urzędników kolei państwowych postanowił założyć w pobliżu dworca kolejowego w Nowym Sączu, kolonię robotniczą, złożoną z większej ilości domów i domków różnej wielkości, dla pomieszczenia tamże urzędników, funkcyonaryuszy i robotników warsztatowych. Postanowiono również, że zbudowane domki będą mogli robotnicy i urzędnicy nabywać na własność, spłacając należytość w ratach ustosunkowanych do pobieranej płacy. Na kupno gruntów i koszta budowy przeznaczono sumę 120.000 złr. Pierwsza część inwestycji nazwanej Kolonią Robotniczą (później Kolonią Kolejową) została oddana do użytku w 1890 r. i składały się na nią dwa budynki po 3 segmenty każdy, z przeznaczeniem dla urzędników (obecnie przy ul. Zygmunta Marka; „Bethania” 9/2015), 6 budynków jednopiętrowych i 14 podwójnych domów parterowych z towarzyszącymi im budynkami gospodarczymi. Budynki postawiono przy obecnych ulicach Niedziałkowskiego („Bethania” 5/2016) i dwa piętrowe domy przy ul. 1-go Maja („Bethania” 6 i 7/2015), od strony ul. Kolejowej („Bethania” 9 i 10/2013). Docelowo Kolonię Robotniczą tworzyły 2 piętrowe budynki szeregowe, składające się z 3 segmentów każdy, mające w sumie 24 mieszkania (przeznaczone dla urzędników i sług), 14 jednopiętrowych budynków po 4 mieszkania (dla sług i robotników z rodzinami) i 82 parterowe domy po 2 mieszkania (dla robotników z rodzinami). Łącznie kolejarze sądeccy mieli do dyspozycji 244 mieszkania. Powierzchnia każdego mieszkania dla urzędników wynosiła 244 m2, a dla robotników 133 lub 106 m2. Koszty budowy domu dla urzędników wyniosły 10.600 fl. (gulden austro-węgierski = floren = złoty reński), piętrowego domu robotniczego 4.500 fl., zaś domu parterowego 2340 fl. Każdy z segmentów domów dla urzędników składał się z czterech mieszkań, mających po trzy pokoje, przedpokój, kuchnię, poddasze, piwnicę i ogród. Czynsz za jeden metr kwadratowy powierzchni użytkowej wynosił 3,50 fl., czyli od 259 do 322 fl. rocznie za całe mieszkanie. W piętrowych domach robotniczych znajdowały się po cztery, a w parterowych po dwa mieszkania, każde składające się z pokoju, pokoiku (gabinetu), przedpokoju, kuchni, części strychu, piwnicy i części ogrodu. Dla każdego z nich ustalono miesięczny czynsz wynajmu w wysokości 7 fl. Uzupełnienie stanowiło 112 drewnianych budynków gospodarczych, pralnia i 27 studni, które to obiekty kosztowały razem 19.616 fl. Wykup gruntów o powierzchni 95.786 m2 kosztował 52.947 fl. Budowa ogrodów, ulic, kanałów, ogrodzeń i spłata odsetek kosztowała 33.257 fl., tak więc całkowite koszty budowy Kolonii wyniosły około 423.300 fl.
Zabudowa obecnej ulicy Zamoyskiego powstała w II etapie budowy osiedla, realizowanym do 1893 r. Uliczkę nazwano Quergasse II (II przecznicą). W okresie II wojny światowej, niemiecka administracja okupacyjna wprowadziła nazwę Alexander Strasse (upamiętniając jednego z członków niemieckich bojówek, aresztowanego z końcem sierpnia 1939 r. i rozstrzelanego przez polską żandarmerię 8 września 1939 r. pod Baranowem Sandomierskim). Po wojnie otrzymała nazwę Mariana Buczka (1896-1939; działacza socjalistycznego – PPS i komunistycznego, legionisty, członka POW, jednak w niepodległej Polsce członka agenturalnej Komunistycznej Partii Polski, za którą to działalność spędził w więzieniach 16 lat. Zginął nocą 9/10 września 1939 r. pod Ożarowem Mazowieckim podczas przedzierania się przez niemieckie pozycje). W roku 1990 nadano ulicy nazwę hr. Maurycego Zamoyskiego.
Ulica ma długość 240 m. Łączy ona ulicę 1-go Maja z ulicą Podhalańską. Po obu stronach, przy pierwszym odcinku do ulicy Niedziałkowskiego (dł. 130 m), stoją parterowe domy – bliźniaki. Po lewej stronie numery 1, 3 i 5 (d. lk. 805-807), po prawej 2, 4 i 6 (d. lk. 810, 809 i 808). W dalszej części, domy stojące szczytami do Zamoyskiego, należą do ulic biegnących poprzecznie.
Patron ulicy – hr. Maurycy Klemens Zamoyski herbu Jelita urodził się 30 VII 1871 r. w Warszawie, w rodzinie Tomasza Franciszka Zamoyskiego (XIV ordynata; 1832-1889) i Marii Anny Natalii Potockiej z Podhajec herbu Pilawa (1850-1945). Miał starszą siostrę Natalię Marię – zam. Lubomirską (1870-1944), oraz młodsze rodzeństwo: brata Franciszka Tomasza Jana (1873-1927), siostrę Marię – zam. Potocką (1871-1939), siostrę Józefę (1879-1888) i brata Józefa Konstantego Bonifacego (1880-1963). Dzieciństwo spędził w Warszawie i Klemensowie oraz w posiadłościach swojego dziadka w Jabłonnie i Zatorze. Szkołę średnią ukończył w Lesznie, studia w Stuttgarcie. W 1889 r. Maurycy Zamoyski nie osiągając pełnoletności, przejął zarząd nad Ordynacją Zamojską jako XV ordynat, a w 1892 r. rozpoczął samodzielne gospodarowanie. W 1894 r. zdecydował o budowie cukrowni Klemensów. W latach 1895-1898 w różnych częściach swych dóbr zbudował kilka cegielni i wapienników. Za jego czasów powstała rafineria, dwa młyny, nowe tartaki. Ulepszono browar w Zwierzyńcu, wybudowano 60 km kolejki wąskotorowej. Pracę publiczną rozpoczynał w organizacjach rolniczych i oświatowych. Był współtwórcą i prezesem Centralnego Towarzystwa Rolniczego, a także członkiem i prezesem Rady Nadzorczej Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnego, Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynnego. W 1907 r. założył szkołę powszechną w Zwierzyńcu, rok później szpital dla pracowników ordynacji i mieszkańców okolicznych miejscowości. Prowadził ożywioną działalność społeczną. Wchodził w skład komitetu budowy pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, a także komitetu budowy gmachu Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Przez wiele lat pełnił funkcję prezesa Filharmonii Warszawskiej, którą wspierał finansowo. Finansował i wspierał działania na rzecz rozwoju Biblioteki Ordynacji Zamojskiej oraz wszelkiego rodzaju inicjatywy kulturalne i społeczne. Był członkiem, wiceprezesem (1902–1907) i prezesem (1907–1919) komitetu budowy pomnika Chopina w Warszawie. W 1904 r. wstąpił do Ligi Narodowej, był członkiem władz Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim i bliskim współpracownikiem Romana Dmowskiego. Od 1906 r. był posłem do I Dumy. W czerwcu tego roku był bohaterem głośnego pojedynku na pistolety w Królikarni, w którym zmierzył się z kornetem huzarów grodzieńskich, Możarowskim. W 1906 zaręczył się, a następnie w lipcu tego roku w Biłce Szlacheckiej ożenił z Marią Różą Zofią z książąt Sapiehów-Różańską h. Lis, córką Jana Pawła Aleksandra ks. Sapiehy-Różańskiego i Seweryny Marii z hr. Uruskich h. Sas. Mieli córki Marię (1907-2000), Zofię (1908-1999), Różę Marię (1911-2005), syna Jana Tomasza (1912-2002; ostatniego XVI ordynata na Zamościu, senatora i Marszałka Seniora Senatu II kadencji), Andrzeja (1914-1986), Władysława (1915-2001) oraz córkę Annę Marię (1920-1983), syna Pawła Marka (1922-1985), córkę Teresę (1923-1995) i Krystynę (1925-2008). Wnuk, Marcin Zamoyski, był prezydentem Zamościa, wojewodą zamojskim i przewodniczącym Rady Miejskiej Zamościa. Maurycy hr. Zamoyski posiadał jeden z największych majątków ziemskich na ziemiach polskich. W listopadzie 1914 r. wraz z grupą polityków endeckich i bezpartyjnych założył w Warszawie Komitet Narodowy Polski. Wspierał finansowo Centralną Agencję Polską powstałą we wrześniu 1915 r. w Lozannie. Był członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie. Był członkiem Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce.
Od 1917 r. pełnił tę samą funkcję w KNP w Paryżu, finansując jego działalność. Został członkiem delegacji polskiej na konferencję paryską zakończoną podpisaniem traktatu wersalskiego. Po rozwiązaniu KNP pozostał w Paryżu. W sierpniu 1919 r. otrzymał nominację na posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego RP przy rządzie francuskim. Funkcję tę pełnił do 1924 r., po czym przez siedem miesięcy od 19 I 1924 r. sprawował urząd ministra spraw zagranicznych w gabinecie Grabskiego. Był kandydatem prawicy i kontrkandydatem Gabriela Narutowicza na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej w 1922 r. Zgodnie z konstytucją marcową wyboru Prezydenta dokonywało Zgromadzenie Narodowe. Mimo że Zamoyski prowadził w pierwszej i następnych turach głosowań, w ostatecznym głosowaniu otrzymał 227, a Narutowicz 289 głosów. W latach 1925-1927, po odejściu z dyplomacji, był prezesem Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich. W latach trzydziestych, ze względu na zły stan zdrowia, wycofał się z życia politycznego. Zmarł 5 V 1939 r. w Warszawie. Po uroczystościach pogrzebowych w Warszawie, ciało ordynata przewieziono do Zamościa, gdzie został pochowany w krypcie Zamoyskich w Kolegiacie Zamojskiej. Był odznaczony m.in. Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (1923), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1922), Orderem Legii Honorowej (Francja), Krzyżem Wielkim Orderu Danebroga (Dania), Krzyżem Wielkim Orderu Oranje-Nassau (Holandia), Krzyżem Wielkim Orderu Korony (Włochy).
Biogram Maurycego Zamoyskiego na podstawie opracowania Renaty Ożgo z Książnicy Zamojskiej, Wielkiej Genealogii Minakowskiego i Wikipedii.